فلسفه، جامعه شناسی و تاریخ علم؛ از تبعیت و تقلید تا تلائم و تعامل

تبیین و تفهم دقیقا همان صحنه و میدانی است که تمام مناقشات و منازعات در آن و بر سر آن صورت می‏گیرد. البته ارائه تبیین به خودی خود و فی‏نفسه مورد مناقشه نیست; زیرا جمیع فلاسفه علم، مورخان علم، و جامعه‏شناسان علم بر این نقطه عزیمت وحدت نظر دارند که پدیدار معرفت علمی را باید فهم و تبیین کرد. اختلاف رویکرد و دیدگاه بر سر نوع تبیینی است که برای هویت و منزلت معرفت علمی، برای فرآیندها و عوامل مؤثر در ظهور و مفهوم‏سازی و صورت‏بندی دعاوی معرفت علمی، برای فرآیندهای دخیل و موازین مؤثر در ارزیابی و در نتیجه، اخذ یا رفض چنین دعاوی معرفتی باید ارائه کرد. تبیین هویت و منزلت معرفت علمی برای تقریبا تمام مکاتب و رویکردهای متعدد، به واسطه و در نتیجه تلقی خاص آنها از فرآیند و عوامل مؤثر در ظهور، صورت‏بندی، و ارزیابی معرفت علمی صورت می‏گیرد. و به طور کلی، نوع تبیینی که از فرآیندها و عوامل مؤثر و دخیل ارائه می‏کنیم تعیین‏کننده شکل و صورت رویکردهای مختلف به فهم معرفت علمی است. یکی از مجاری‏ای که اختلاف دیدگاه بر سر تبیین، خود را در آنجا به خوبی آشکار کرده است مناقشه بر سر دوگانگی درونی (1) و بیرونی (2) در تاریخ علم است که در ذیل به شرح آن خواهیم پرداخت.